Муслим Орцуев – ученый-филолог (1908—1933). Материалы к истории Чеченской письменности

Составитель Муслим Махмедгириевич Мурдалов

Набор текста, корректура Джабраил Муслимович Мурдалов

Набор текста Микаил Муслимович Мурдалов

ISBN 978-5-4498-9571-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

История чеченской письменности и литературы, которая берет начало после революции середины 20-х годов не изучена до конца, и остается много темных пятен, хотя история чеченской письменности было много исследователей и в конце 18 века (Гюльденштедт, Паллас, Клапрот), и в 20 веке (Услар, Бартоломей и др.) обращались к исследованию чеченского языка, но все-таки это носило единичные случаи. Тогда как после революции в Чечне уже было много образованных чеченцев, а должное надо отдать советской власти, приложила немало усилий чтобы дать образование горцам, это и (Ликбезы, Избы-читальни) из глубин России на Кавказ, в том числе и в Чечню хлынул большой поток образованных людей, в основном студенты, молодежь, которых призвала партия и комсомол, с большим энтузиазмом и огромным желанием выезжали в горные аулы Чечни и помогали устанавливать первые образовательные процессы. Закладывались основы обучения на родном языке и русском языке. Но огромные проблемы создавало отсутствие письменного чеченского языка. Да, на практике существовал небольшой процент людей, знавших письменный чеченский язык на основе арабской графики. Послереволюционный период образованное общество Чечни разделилось во мнении и необходимости осваивать арабскую графику, так как вся революционная Россия переходила, точнее уходила от старого режима Ять, Аки, Паки. Арабская графика считалась коммунистами языком религиозным и воспринималась нехотя, больше интереса и креативнее считалась латинская графика, на которую в 20-х годах многие национальные комитеты по языку. В этом небольшом сборнике мне хочется увековечить память молодого человека даже юного ученого Муслима Орцуева, которому судьба отвела так мало времени – всего 25 лет. Изучая его работы, возможно судить о том, что мы потеряли так рано большого филолога и литератора, который очень нужен был в те тяжелые для образования 20-30-е годы.

Газета «Серло» 1933 шо 16 август №185 (1036). Некролог. Вайн махкахь кхин д1а юхахь Къилбседа Кавказехь 1ашболчу нахана ца боьвзуш, бицбелла историйн аг1онашна арахь бисина баккхий 1илманчаш бу. Тахана Орцуев Муслим керла ваккха лаьара суна, йицъян йиш йоцуш йицйина ц1е йолуш таг ву аьлла хета суна.

Августехь 16-чу дийнахь арадоьвла газеташ т1ехь хьалхарчу мог1нашца д1адолалуш ишта дешнашца хаам беш х1окха дешнашца: « Нохчийн чоьнан 1илманан фронтан к1ийсамхочо Муслима д1акхехьна г1уллакх чекхдоккхур ду нохчийн партин организацино.

ВКП (б) – н Нохчобкомо, партин организацешка, белхлошка а сов ч1ог1ун халахетта, дагна ятт1к1арца д1ахоуьйту, партина тешамин волу болбшевик, партин коьртин некъана доьхьин а, нохчийчохь социализман г1ишло д1ахотторхьама а цахуттуш къийсам латтон къийсамхо – НохчоблАСО —н заведущий а, нохчийн 1илманан талламан институтан директор а накъост ОРЦУЕВ МУСЛИМ 1933- чу шерин август беттин 15- чу дийнахь валар.

Газетан мог1анаш т1ехь язийна Муслиман йоццун биографи яра. Цо вайн довзийтара:

Кху шерин август беттин 15- чу дийнахь суьйранна 5 сахьат 40 минут яьлчахь хеназа велин ОРЦУЕВ МУСЛИМ. Накъост Орцуев вина 1908 чу шарахь Олхузуран- Къотарахь къехочун доьзуллехь. Жимин волуш да- нана доцуш а висна детдомехь кхаьбна Муслим. 1922- 23 —чу шеришкахь пионерин отрядехь вара Орцуев, цуьнин балха т1аьхь жигиран дакъа лецира цо, отрядан куьйгалхо вара иза. 1924-чу шарахь Ленинан коммунистин кегирхойн союзан маг1аре х1оьттара Муслим. Оццу сарахь Нохчин педтехникуме дешан а вахара иза, 1927-чу шарахь, кхиамца иза чекх яьккхара цо. 1927—28 шеришкахь Къилбседа —Кавказан комВУЗехь доьшуш вара Муслим, цигара Москохарчу КУТВ вахитара иза. 1930-чу шарахь нохчийн партин обкомо «Серло» газетан куьгаллин балха валийра накъост Орцуев доьшуш волчурин. «Серло» газетан редакцехь цуьнин коьрт редактор хилла болх бира Муслима, оцу заманчохь нохчийн областехь къоман зорбанан заведующий а вара иза. 1931-чу шарахь Ростохарчу ламанан 1илманан талламан институтан аспирантуре дешан вахийтира Орцуев Муслим, цуьнин ламанин къамнин историн отделени 1932-чу шарахь чекх а яьккхира цо. Х1окху т1аьххьарчу заманчохь Нохчин облАСО заведующий а, Нохчийн 1илманан- талламан институтан директор а волуш болх беш вара иза. 1924-чу шарахь дуьйна Ленинан комсомолан маг1арехь а, 1930-чу шарахь дуьна большевикин партин маг1арехь а волуш, ша вуьззана ч1ог1ун большевик хилар гучудаьккхина вара Муслим. Оцу заманчохь партин куьгаллийца Нохчичохь социализман г1ишло д1ах1отторан фронтехь, Нохчичохь бахаман а, 1илманан серлонан а г1ишлош д1ах1отторан фронтехь классан мостуг1ашца машарен воцуш къийсам латтийра цо. Накъост Орцуеван къолумо большевикулла шец долуш, партин некъа т1ера д1а- схьа тийжарца машарулла шеца доцуш диккин литературин белхиш язбина, масала: «Латинин керлин элпиш кхиаран историн жайна а, « Октябран 15 шарчохь Нохчичохь 1илманан- серлонан фронтехь хилла кхиамаш а», «Нохчийчохь литературан фронтехь хилла кхиамаш» а буьйцуш, « Революци а, ламанхо а» ц1е йолчу журналан а, нохчин къоман «Серло» ц1е йолчу газетан а аг1онашт1ехь язйина статьяш а. Ч1ог1ун сацамен большевик Орцуев Муслим велин. Социализман Нохчичоьнан дохьин къийсам латтон къийсамхо велин. Нохчичуьра къинхьегаман халкъана виц цалуш веххин дагахь лаьттар ву Орцуев Муслим. Г1уллухь дикин д1ах1отторхо ша волчу Муслима, 1илманан революцин белхилойн ч1огун кадр кхиийра, доггу а ниц1 т1ебахийтина болх бира цо, шен кепаца къомун а, шадолучу маь1ница пролетарин а долуш долун нохчийн 1илми, кхиоран доьхьин. Исбаьхьин накъост а, сацамин коммунист а д1авахан вайн. Социализман Нохчичоьнан доьхьин латточу къийсамехь теллана а, зевелла а волун къийсамхо вайн, нохчин партин организацин. Х1о вежий 1илла хьомен накъост Орцуев. Ахьа къийсам латтина долун г1уллакх оху чекхдоккхур ду.